Wat als ons de maat wordt genomen?
De vraag is natuurlijk of we nog steeds in een naoorlogse periode leven of dat we inmiddels in een vooroorlogs tijdperk zijn beland. Daarom is de vierdelige documentairereeks 'Het was oorlog' van omroep Max actueel. Op papier lijkt deze serie misschien de zoveelste evaluatie van een oude oorlog, maar je kan hem ook beleven als voorbereiding op nieuwe tijden. Met als centrale vraag: wat beweegt mensen onder abnormale omstandigheden? Hoe kiezen we tussen goed en kwaad?
Schrijver van de serie is Ad van Liempt, oud-eindredacteur van 'Andere Tijden' en auteur van menig oorlogsboek. De opzet is simpel: per aflevering zet Van Liempt de oorlogsgeschiedenis van twee mensen tegenover elkaar. In aflevering 1 waren dat Jodenverraadster Ans van Dijk en verzetsvrouw Heleen Kuipers-Rietberg, voorzitster van de hulporganisatie voor onderduikers. Afgelopen vrijdagavond ging het over verzetsman Joop Hollebrands en NSB'er Henk Feldmeijer, hoofd van de Nederlandse SS. Waarom liepen hun levens zoals ze liepen?
Presentator Diederik van Vleuten is op dreef als verteller. Rustig en boeiend schetst hij de keuzes waarvoor deze mensen stonden. Zoals Ans van Dijk: ze is zelf Joods maar om haar hachje te redden verraadt ze de schuilplaats van honderden Joodse landgenoten. Heleen Kuipers-Rietberg is moeder van vijf kinderen maar besluit juist dat haar eigen leven minder belangrijk is dan dat van de honderdduizenden Nederlandse onderduikers.
Ook de keuzes van de Nederlandse maatschappij komen aan bod. Zo werd Ans van Dijk na de oorlog als enige terdoodveroordeelde vrouw ook feitelijk terechtgesteld: alle andere vrouwelijke oorlogsmisdadigers kregen gratie. Het wrange commentaar van onderzoeksjournalist Koos Groen: "Dit was omdat Ans Joods was. Tijdens de oorlog stond anti-Joods zijn gelijk aan pro-Duits. Maar na de oorlog konden Nederlanders weer gewoon anti-semitisch zijn."
Hoe ga je om met het gedrag van je voorouders? Corrie Hollebrands snapt niet dat haar vader Joop Hollebrands zo dapper kon zijn. Hij durfde 's nachts Engelse piloten over de rivier te zetten. En besloot in 1944 niet in het bevrijde Lage Zwaluwe te blijven, maar terug te roeien naar de oorlog. Om anderen te helpen.
Jeroen Otten heeft zijn eigen manier gevonden om zíjn opa - de fanatieke SS'er Henk Feldmeijer - te begrijpen. Hij stelt vol overtuiging: 'Er schuilt een nazi in ons allemaal.' Voor hem misschien een werkbaar concept - en een schrale troost - maar ook een zinnetje om eindeloos op te kauwen. Je kan toch net zo goed zeggen: 'Er schuilt een held in ons allemaal'?
En zo zijn we weer terug bij het begin: waarom maken we de keuzes die we maken? Wat als ons de maat wordt genomen?
Vorige week was ik voor het eerst van mijn leven in een concentratiekamp, in Auschwitz-Birkenau. Ik stoorde me aan de gids, hij vertelde alleen maar dingen die iedereen al wist. Vond ik. "Mevrouw, ik moet wel" zei hij met zachte stem, "u moest eens weten hoeveel mensen hier komen die van niets weten. Volgens mij zijn er maar weinig scholen die de oorlog en de holocaust nog écht behandelen, en laten zien waartoe mensen in staat zijn."
Laten ze in heel Europa 'Het was oorlog' maar eens inroosteren.